یکی از عواملی که موجب جلب قلوب می شود و دلها را به هم نزدیک می کند، شوخی و مزاح است چنانچه سیره معصومین نیز این نکته را تأیید می نماید، اما همانطور که انسان درهر چیزی باید حد تعادل را حفظ کند، در شوخی با دیگران نیز باید حد و مرزها را رعایت نماید تا شوخی ها به کینه و عداوت مبدل نشود.

فرجام شوخی های نابجا در کلام امیرالمۆمنین(علیه السلام)

افراط در هر چیز، حتی خندیدن و خنداندن و شوخی و لطیفه گویی ناپسند است و آثار سوء به دنبال دارد. اگر در تعالیم دینی از «مزاح» نهی شده یا از «کثرت مزاح» مذمت شده است، برای پیشگیری از همین عوارض است. برخی از پیامدهای شوخی های نابجا از این قبیل است:
الف) از بین رفتن عقل

چنانچه علی بن ابیطالب (علیه السلام) می فرماید:«مَا مَزَحَ امْرُۆٌ مَزْحَهً إِلاَّ مَجَّمِنْ عَقْلِهِ مَجَّهً»(۱) هر شوخى که انسان مى‏کند مقدارى از عقل خود را با آن از دست مى‏دهد.

کلمه «مجّ» را براى آن مقدار، از عقل که انسان در اثر شوخى و یا شوخیها آن را از دست مى‏دهد استعاره آورده است، به طورى که گویى انسان، آن را همچون آبى که از دهان خود، به دور مى‏اندازد، به دور انداخته است.(۲)

این روایت اشاره به افراط و زیاده روى در مزاح است و گرنه مزاح به صورت معتدل نه‏تنها مذموم نیست‏بلکه پیشوایان نیز آن را انجام مى‏دادند.

انسان های خردمند از شوخى‏اى که زیان به بار آورد، پرهیز می کنند، اگر چه بیشتر و بلکه تمام شوخى‏ها ابتدایى نیک و خوش آیند دارند ولى عاقبتش بد فرجام و نابود کننده است و خردمند آن کسى است که به انتهاى کار بنگرد و آن کس که شوخى کند خردش ناقص بوده و ابله است چون با آبروى خویش بازى کرده است و خود را حقیر گردانیده و سرانجام چنین شخصی تباهى و ندامت و بد فرجامى است؛ که تباهى‏اش کینه و از کینه دشمنى حاصل می شود و خداوند کینه جویان را دوست نمى‏دارد.(۳)

امام على (علیه السلام) :«مَن کَثُرَ مِزاحُهُ استُجهِلَ»(۴)هر کس زیاد شوخى کند، نادان شمرده مى شود.
ب) ایجاد دشمنی

انسانها از نظر تحمل شوخی یکسان نیستند. بعضیها ظرفیت لازم برای مزاح ندارند، در نتیجه شوخی به جای دلشادکردن، کینه و کدورت به دنبال دارد؛ وقتی شوخی، از مرز اعتدال فراتر رود موجب تحقیر و اهانت می گردد و ممکن است طرف شوخی خشمگین شود و در دفاع از آبروی خود و حفظ موقعیتش به پرخاش بپردازد. اینجاست که شوخی تبدیل به کدورت و دشمنی می شود.

امام على (علیه السلام) :«کَثرَهُ المِزاحِ تَذهَبُ البَهاءَ وَتوجِبُ الشَّحناءَ»(۵)شوخى زیاد، ارج و احترام را مى برد و موجب دشمنى مى شود.

ایشان در جای دیگر می فرمایند:«رُبَّ هَزلٍ عاد جِدّا»(۶)چه بسا شوخى اى که جدّى مى شود.

در حدیث مفصل دیگری امام صادق(علیه السلام) به «مۆمن الطاق» در مورد آثار سوء مزاح می فرماید:

«اِنْ اَرَدْتَ اَنْ یَصْفُوَ لک وُدُّ اخیکَ فَلا تُمازِحَنَّهُ وَ لا تُمارِیَنَّهُ و لا تُباهیَّنُه وَ لا تُشارَنَّهُ».(۷)

اگر می خواهی دوستی برادرت با تو صاف و زلال و بی آلایش بماند، با او شوخی، جدل، مفاخره و مخاصمه و کشمکش مکن.

امام صادق(علیه السلام) در این روایت یکی از عوامل نابود کننده دوستی ها را شوخی معرفی کردند.
ج) از بین رفتن آبرو

چنانچه بیان کردیم گاهی شوخی موجب از بین رفتن آبرو می شود که پیامد آن دشمنی است.امام باقر(علیه السلام) به حمران بن اعین فرمود:«ایّاکَ و المِزاح، فانّه یَذْهَبُ هیبهَ الرّجُلِ و ماءَ وَجْهِه»(۸)از شوخی بپرهیز، چرا که شوخی هیبت و آبروی انسان را می برد.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:«لا تَمْزَحْ، فیذهَبَ نُورکَ»(۹)شوخی مکن، که فروغت می رود.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:«کَثْرهُ المِزاح تَذْهَبُ بماءِ الوجهِ و کثرهُ الضِّحکِ تَمْحُو الایمانَ»(۱۰)شوخی بیش از اندازه و بسیار، آبرو را می برد و خنده زیاد، ایمان را محو می کند.

کلام آخر:

بهتر است در شوخی با دیگران موارد زیر رعایت گردد:

۱ـ جانب اعتدال رعایت شود.

۲ـ قبل از شوخی ظرفیت طرف مقابل سنجیده شود.

۳ـ از تحقیر و توهین به دیگران اجتناب گردد.

تا با رعایت موارد فوق هم دوستی ها برقرار بماند و هم احترام خود و دیگران را حفظ کرده باشیم.

اى مرد خرد ز شوخى بنما پرهیز هر جا که سخن ز شوخى آید بگریز

شوخى کند آنکه ناقص عقل بود راهیست که پایان بودش جنگ و ستیز

پی نوشتها:

۱ـ نهج البلاغه، حکمت۴۵۰.

۲ـ ترجمه‏شرح‏نهج البلاغه (ابن‏میثم)، ج ۵ ،۷۷۳.

۳ـ منتخب‏نهج‏البلاغه، احمد علی بابایی، ص۱۵۲.

۴ـ غررالحکم، ج۵، ص۱۸۳، ح۷۸۸۳.

۵ـ همان، ج۴، ص۵۹۷، ح۷۱۲۶.

۶ـ تحف العقول، ص۸۵.

۷ـ بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۹۱.

۸ـ همان، ج۷۳، ص۶۰.

۹ـ همان، ص۵۸.

۱۰ـ همان، ج۶۹، ص۲۵۹.

زهرا انصاری نسب