در دین اسلام همان‌گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست.

معنا و مفهوم صدقه

راغب در مفردات می گوید: صدقه چیزی است که انسان از مال خود به قصد قربت خارج می کند مثل زکات لیکن صدقه در اصل بر اخراج مال به نحو استحباب گفته شده و در زکات به نحو وجوب.

اهمیت صدقه

در سوره مبارکه توبه آیه ۱۰۴ می‌خوانیم؛ «ألَم یعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یقبِلُ التُوبَه عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات» «آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است.»

سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این‌گونه کمک‌ها را می‌پذیرند، در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر، یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حُکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است.

امام صادق علیه السّلام‏ فرمودند: براستى که خداوند هیچ چیزى را نیافرید مگر آنکه براى او انبار دارى را مقرر فرمود تا آن را انبار کند، به غیر از صدقه که پروردگار تبارک و تعالى خود متولّى و مباشر و خزانه دار آن شده است، و پدرم هر گاه چیزى را به مستمندى صدقه مى‏داد، آن را از او مى‏گرفت و مى‏بوسید و مى‏بوئید و باز آن را به او مى‏گرداند، زیرا صدقه پیش از رسیدن به دست مستمند، در دست خدا قرار مى‏گیرد، پس به این سبب من دوست دارم آنچه که در دست خدا قرار گرفته است آن را ببوسم و ببویم سپس آن را به صاحبش بازگردانم. (پاداش نیکیها و کیفر گناهان/ترجمه ثواب الأعمال/۳۷۰)

آثار و نتایج صدقه

صدقه دادن آثار و نتایج بسیاری با خود به همراه دارد که در این نوشتار به بخشی از آن اشاره می کنیم:

۱) استجابت دعا: ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: هیچ‏ شخصى نیست که به مستمند ناتوانى صدقه بدهد و آن مسکین در همان وقت براى او دعا کند مگر اینکه دعایش (در حقّ او) مستجاب گردد. (همان)

۲) دور شدن شیطان: و در موثق کالصحیح منقول است که حضرت رسول اکرم صلوات اللَّه علیه فرمودند به اصحاب خود که آیا مى‏خواهید که شما را خبر دهم به چیزى که اگر آن را به جا آورید شیطان از شما دور شود چنانکه مشرق از مغرب دور است صحابه گفتند بلى یا رسول اللَّه فرمودند که روزه روى شیطان را سیاه مى‏کند یعنى هر چند وسوسه مى‏کند که مگیر مۆمن مى‏گیرد اگر چه هیچ عبادتى نکند و هر معصیتى را کند بنده ترک روزه نمى‏کند، یا آن که از روزه گرفتن شیطان ذلیل و بى‏مقدار مى‏شود و استیلاى او کم مى‏شود و صدقه دادن پشت شیطان را مى‏شکند که لشکرهاى او که هفتصد کسند که بهر یک از مۆمنان حواله کرده است که مانع شوند ایشان را از تصدق و چون آدمى تصدق را داد و پشت شیطان را شکست که لشکرش مغلوب شدند یا خودش. و دوستى کردن با مۆمنان از جهه رضاى خداوند عالمیان و اعانت یکدیگر کردن بر اعمال صالح قطع مى‏کند بیخ و بنیاد او را یا تسلط او را و استغفار و توبه و انابت شاه رگش را مى‏برد چون مى‏بیند که سعیهاى او همه باطل شد در اضلال ایشان بلکه سیئات ایشان بعد از توبه مبدل شد بحسنات و هر چیزى را زکاتیست و زکات بدنها روزه است چنانکه در دادن زکات بحسب ظاهر مال کم مى‏شود و بحسب واقع زیاد مى‏شود هم چنین در روزه بترک خوردن نقصان بدن مى‏شود، اما امساک روز همه امراض را نفع مى‏کند هر گاه روزه را به آداب بدارند، و چنانکه زکات سبب تطهیر نفس است از رذایل خصوصا از صفت ذمیمه بخل و سبب نمو و بلندى اوست به مراتب عالیه هم چنین صوم تنزّه نفس است از همه بدیها و تخلق اوست به اخلاق الهیه و متصف شدنست به کمالات ملکیه و رسیدن است به درجات غیر متناهیه. (لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه /ج‏۶/۱۵۹)
روزی

۳) دور شدن مرگ ناگوار و درد و رنج: ابو عبد اللَّه صادق (علیه السلام) مى‏گفت: صدقه‏اى که انسان با دست خودش بپردازد، از مرگ ناگوار نگهبان مى‏شود و از ورود هفتاد گونه درد و رنج مانع مى‏گردد. تا انسان از دام و وسوسه هفتاد شیطان رها نشود، نمى‏تواند در راه خدا انفاق کند. و می فرمودند: کسى که بیمار باشد بهتر آن است که با دست خود به دریوزگان و سائلان انفاق کند و از آنان بخواهد تا براى او دعا کنند.

۴) فرو نشاندن خشم خدا، رسول خدا (صلی الله علیه) گفت: صدقه پنهانى، خشم خدا را فرو مى‏نشاند. و امام صادق علیه السلام فرمودند: براستى که صدقه دادن در شب خشم الهى را فرو مى‏نشاند، و گناهان بزرگ را پاک مى‏کند و کار حساب را (بر کسى که چنین کند) آسان مى‏گرداند.

۵) ادای وام، ابو عبد اللَّه صادق (علیه السلام) گفت: با اعطاى صدقه، توفیق أداى وام حاصل مى‏شود و برکات آن بجا مى‏ماند و صدقه دادن در روز، مال را افزون می کند. (گزیده کافى/ج‏۳/۸۷)

۶) حفاظت از آزار و اذیت درنده: از حضرت رضا (علیه السلام) نقل شده: در زمان بنی اسرائیل قحطی شدیدی سالیان پی در پی پدید آمد در نزد زنی لقمه نانی بود، آن را در دهان گذاشت، سائلی او را صدا زد، زن گفت: در چنین وقتی ببخشم؟ آن را از دهان بیرون آورد و به سائل داد که ناگهان بچه کوچک او، در بیابان مورد حمله گرگ قرار گرفت، او را در دهان گرفت و فرار کرد. مادر بدنبال آن می دوید و فریاد می زد، پروردگار جبرئیل را فرستاد، بچه را از دهان گرگ گرفت و به مادر تحویل داد، فرمود: «یا أمه الله»آیا خوشنود شدی؟ این لقمه بجای آن لقمه است. (بحار، ج ۹۶، ص ۱۲۴)

۷) مالِ‌ انسان را از تصرف اشرار حفظ می کند: چنانکه از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) روایت شده، هر که در حالت اختیار مال خود را از خوبان دریغ دارد، خداوند در حالت اضطرار، مال او را نصیب اشرار کند.

گر کنی خیری بدست خویش کن/خیر خود را وقف هر درویش کن

یک درم کان را بدست خود دهند/به بود زان کز پی او صددهند

گر ببخشی خود یکی خرمای تر/ بهتر از بعد تو صد مثقال زر