پرسش:
آیه اکمال دین چیست؟ آیا این آیه مربوط به حضرت على علیه السلام است؟ به چه دلیل؟
آیه اکمال دین عبارت است از: الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً[۱]؛ «امروز کافران از غلبه بر دین شما مأیوس شدند، پس از آنان نترسید و از من بترسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».
دلالت بر امامت
یک. مراد از امروز در آیه شریفه روز هجدهم ذىحجه یعنى غدیر خم است. نزول آیه شریفه در روز غدیر خم پس از معرفى و اعلام ولایت امیرمۆمنان علیه السلام در روایات مختلف شیعه و سنى آمده است.[۲] بنابرایناز نظر تاریخى و شأن نزول آیه ارتباط آن با امامت و ولایت حضرت على علیه السلام روشن است. به ویژه آنکه پس از نزول این آیه پیامبر فرمودند: «الله اکبر! بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولایت على بعد از من»[۳].
دو. استاد مطهرى بر آن است که افزون بر دلایل تاریخى و روایى، قرائنى در خود آیه وجود دارد که ارتباط آن با مسأله امامت را تأیید مىکند. از جمله این که در طول مدت رسالت حضرت ختمى مرتبت قرآن مجید همواره نسبت به خطر کافران هشدار داده و توطئهگرى و فتنهانگیزى بىوقفه آنان را گوشزد مىنماید.[۴] اما در این آیه بیانى کاملًا متفاوت با گذشته دارد و اعلام مىدارد که دیگر جاى ترس از کافران نیست. زیرا آنان همه امیدهاى خود را بر باد رفته مىبینند و اگر خطرى هست که حتماً هست و باید از آن ترسید خطر داخلى است. لذا مىفرماید از من بترسید واخشون.
توضیح این فراز از آیه در پرتو آیه إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ روشن مىشود. سنت الهى این است که اگر انسان در برابر نعمتهاى الهى سپاسگذارى نکند، آن را به درستى مورد توجه قرار نداده و از آن استفاده صحیح نکند و به کفران نعمت روى آورد، گرفتار نقمت و عذاب الهى خواهد شد. بنابراین «از من بترسید» یعنى از خودتان بترسید که در برابر این وجه نهایى دین که کامل کردم و نعمت خود را بر شماتمام کردم، موضع درستى نگیرید و بر اثر این ناسپاسى نتایج شوم و تلخى را براى خود رقم زنید. بنابراین خطرى که از این پس شما را تهدید مىکند خطر خارجى نیست، بلکه خطر داخلى است. این مضمون نشان مىدهد که:
مراد از امروز در آیه شریفه روز هجدهم ذىحجه یعنى غدیر خم است. نزول آیه شریفه در روز غدیر خم پس از معرفى و اعلام ولایت امیرمۆمنان علیه السلام در روایات مختلف شیعه و سنى آمده است. بنابرایناز نظر تاریخى و شأن نزول آیه ارتباط آن با امامت و ولایت حضرت على علیه السلام روشن است. به ویژه آنکه پس از نزول این آیه پیامبر فرمودند: «الله اکبر! بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولایت على بعد از من»
اولًا، آیه اکمال در اواخر عمر پیامبر صلى الله علیه و آله نازل شده است.
ثانیاً، مربوط به مسألهاى است که با حفظ و رعایت آن اسلام براى همیشه محفوظ است و دین و امت اسلامى را از هر گزند خارجى مصون مىدارد.
اما خطر برخورد ناصحیح داخلى در مورد آن وجود دارد و این خطر زیانهاى بزرگى در پى خواهد داشت. مجموع این مضامین کاملًا با مسأله ارتباط تاریخى و شأن نزول آیه در باب امامت همخوانى دارد. خطر مورد اشاره آیه در دغدغههاى آخر عمر پیامبر کاملًا نمودار است. شیعه و سنى نوشتهاند پیامبر در روزهاى آخر عمر شریفشان به شدت نگران وضع آینده امت و فتنههاى داخلى آن بودند.
ابومدله غلام عایشه مىگوید: در اواخر عمر پیامبر نیمه شبى دیدم که آن حضرت وقتى همه در خواب بودند از خانه به طرف بقیع بیرون شد و من از دور در پى ایشان رفتم. دیدم براى اهل بقیع استغفار نمود.
سپس به این مضمون فرمود: «شما چه خوش رفتید و هماى سعادت را در آغوش گرفتید، اما اکنون فتنههایى چون پارههاى شب تار روى آورده است».[۵]
سنت الهى این است که اگر انسان در برابر نعمتهاى الهى سپاسگذارى نکند، آن را به درستى مورد توجه قرار نداده و از آن استفاده صحیح نکند و به کفران نعمت روى آورد، گرفتار نقمت و عذاب الهى خواهد شد
علامه طهرانى به استناد آیات صریح قرآن در این باره مىنویسد:
«آنچه مورد عداوت و دشمنى کفار بود دین اسلام بود نه خود مسلمانان، مگر به جهت دینشان که دین حق بود و آخرین چیزى که در زوال دین به آن امید بسته بودند این بود که مىپنداشتند بعد از پیامبر چون دین قائم به امر ندارد از بین مىرود، لیکن ظهور اسلام تدریجاً و نفوذ آن در بین اهل اسلام و انتشار آوازه و اعتلاى کلمه آن با شوکت و قدرتى که همراه بوده از آرزوهایشان ناامیدشان ساخت و تنها چیزى که به آن دلخوش بودند این بود که با رفتن پیامبر آئینش هم از میان برود و این زمانى محقق مىشود که خداوند براى دین قائم به امرى معیّن نکند که در حفظ و تدبیر امورش جاى پیامبر بنشنید و امت را بدان سمت هدایت و ارشاد نماید.
و در این صورت که کفار مشاهده کردند دین از مرحله قیام شخصى به مرحله قیام نوعى منتقل شده است و در مراحل کمال خود از صفت حدوث پا در مرحله بقا مىگذارد یأس و ناامیدى تمام وجودشان را فرا مىگیرد.
این است اکمال دین و اتمام نعمت. بنابراین دیگر جایى براى ترس از کفار نیست. بلکه باید از من بترسید. مراد این است که در همان چیزى که باید از کفار مىترسیدید یعنى این که دینتان را از بین ببرند، اکنون باید از من بترسید که با کفران این نعمت دین از کفتان بیرون آید و به جاى بهرهمندى از مواهب آن دچار عذاب و گرفتارى و ذلت شوید».[۶]
پی نوشت:
[۱]. مائده ( ۵)، آیه ۳.
[۲]. علامه امینى در الغدیر، ج ۱، ص ۲۳۰- ۲۳۸ از منابع متعدد اهل سنت نزول آیه در واقعه غدیر را نقل نمودهاست.
[۳]. الغدیر، ج ۱، ص ۲۳۱.
[۴]. بنگرید: آل عمران ( ۳)، آیه ۶۱ و ۱۰۰، بقره ( ۲)، آیه ۱۰۹ و ۲۱۷، صف ( ۶۱)، آیه ۹ و ۱۰.
[۵]. بنگرید: شهید مطهرى، امامت و رهبرى، ص ۱۴۸- ۱۱۷.
[۶]. بنگرید: علامه سید محمد حسین حسینى طهرانى، امامشناسى، ج ۸، ص ۳۸- ۴۳.
منبع: پرسش ها و پاسخ هاى دانشجویى، دفتر چهارم(امام شناسى)، دفتر نشر معارف – قم، چاپ: دهم