در آموزه های اسلامی، صدقه به عنوان قرض به خداوند شناخته شده است و برای آن آثار مادی و معنوی، دنیوی و اخروی بسیاری گفته شده است. نویسنده بر آن شد تا گوشه ای از حقیقت صدقه و آثار و کارکردهای آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

صدقه، قرض به خدا

صدقه در فرهنگ اسلامی، چیزی است که انسان به قصد قربت از مال خود خارج سازد.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۴۸۰، «صدق») علامه طباطبایی بر اساس آیات و روایات و کاربردهای واژه صدقه در آیات گفته اند: صدقه، مطلق انفاق در راه خداست؛ اعمّ از اینکه واجب باشد یا مستحبّ.( المیزان، ج ۲، ص ۳۹۷) پس در برخی از آیات، مراد از صدقه، همان زکات واجب اموال است که خود دارای دستورهای و ویژگی های خاصی است؛ چرا که زکات واجب بر اساس معیارها و شرایطی واجب می شود؛ در حالی که صدقه به معنای مطلق پرداخت مالی به قصد قرب الهی، امری مستحب است و در هر حال و به هر میزان قابل پرداخت است. به این معنا که لازم نیست تا نصاب خاصی از مال کسب شود تا به میزان مشخص و معین از آن به عنوان زکات پرداخت شود. پس در هر میزان از مالی که انسان به دست می آورد، اخراج هر اندازه ای که در توان اوست ، مستحب است.(ذاریات، آیه ۱۹؛ معارج، آیات ۲۴ و ۲۵ و آیات دیگر)

دادن صدقه مستحب است ولی صدقه واجب یعنی زکات امری است که هیچ مسلمانی نمی تواند از انجام آن شانه خالی کند و در حقیقت یک حکم قانونی و حقوقی است و لازم الاتباع و لازم الاجرا است. به این معنا که دولت اسلامی می بایست صدقه واجب و زکات را جمع آوری به مستحقان آن برساند و هم چون مالیاتی که اکنون دولت های وضع کرده و از مردم می گیرند، دولت موظف است که این اموال زکوی را جمع آوری کرده و به مستحقان آن برساند. پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:اُمِرْتُ اَن آخُذَ الصَّدَقَهَ مِن اَغْنیاءِکُم فَاَرُدَّها فی فُقَراءِکُم؛ من مأمورم که صدقه (و زکات) را از ثروتمندانتان بگیرم و به فقرایتان بدهم. (مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۱۰۵)

با نگاهی به آموزه های قرآن و فرهنگ قرآنی صدقه می توان گفت این امر ارزشمند در برخی از موارد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از این روست که خداوند در آیات قرآنی موارد و مصادیقی از صدقه را ذکر می کند که توجه و عمل به صدقه در این موارد، زندگی اجتماعی را تحت تاثیر شگرف و مستقیم خود قرار می دهد.

از مهم ترین مصادیق صدقات مالی که مورد عنایت و توجه خداوند قرار گرفته است، بخشش بدهی وامدار تهیدست(بقره، آیات ۲۷۸ و ۲۸۰)، بخشش خون بها از سوی خانواده مقتول(نساء، آیه ۹۲)، عفو از قصاص و چشم پوشی از قصاص بدون دریافت بهایی در برابر آن(مائده، آیه ۴۵) و وامداران تهیدست و ناتوان از پرداخت بدهی خویش است.(بقره، آیه ۲۸۰)

با نگاهی به این موارد و مصادیق دانسته می شود که صدقه گاه تا چه اندازه می تواند روابط مالی افراد جامعه بلکه روابط انسانی را دگرگون سازد و خانواده هایی را از بدبختی و مشکلات عدیده ای رهایی بخشد. از این روست که صدقات به عنوان قرض و وام به خداوند معرفی شده است و خداوند درباره حقیقت صدقه می فرماید که صدقه دادن، به منزله قرض و وام دادن به خداوند است و برای همین به صدقه دهندگان چند برابر و پاداش مضاعف می دهد.(حدید، آیه ۱۸)

خداوند در موارد پیش گفته به اشکال گوناگون صدقه را تشویق و ترغیب می کند؛ چرا که این موارد از مصادیقی است که واقعا صدقه پرداخت به جاست و می بایست مورد عنایت قرار گیرد. به عنوان نمونه بیان پاداش اضعاف مضاعف و اجر کریمانه (حدید، آیه ۱۸) و توجه دادن به قیامت و بهره مندی انسان از پاداش های اخروی (بقره، آیات ۲۸۰ و ۲۸۱) از جمله شیوه های تشویق و ترغیبی است که خداوند در پیش گرفته است تا مردم در این موارد، صدقه دهند.

از نظر قرآن کسانی تارک صدقه هستند که اعتقادی به خدا و معاد ندارند و کفر می ورزند(قیامت، آیات ۳۱ و ۳۲) یا اهل نفاق هستند(توبه، آیات ۷۵ تا ۷۷) یا این که از مرگ و قیامت غافل شده اند(منافقون، آیه ۱۰) پس نگاه انسان به جهان و بینش اشخاص تاثیر شگرف و مستقیم در نوع نگرش و عملکرد آنان در زندگی دارد. کسانی که معتقد به مالکیت و ربوبیت خداوند هستند و به خدا و مرگ و قیامت و معاد اعتقاد دارند، اهل صدقه به ویژه نسبت به تهیدستان و نیازمندان است.

آثار و کارکردهای صدقه

افزون بر این که صدقه، وام و قرض به خداوند است و خداوند اصل را با سود مضاعف و چندبرابرش به او در دنیا و آخرت باز می گرداند، آثار و برکات بسیاری دیگری در زندگی مادی و معنوی و دنیوی و اخروی شخص و جامعه صدقه دهنده به دنبال خواهد داشت. از این روست که پیامبر صلی الله علیه و آله به برکات صدقه اشاره کرده و می فرماید:اَلصَّدَقَهُ بِعَشرَهٍ وَ القَرضُ بِثَمانِیَهَ عَشرَ وَ صِلَهُ الاِخوانِ بِعِشرینَ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ بِاَربَعَهٍ وَ عِشرینَ؛ صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران [دینی ]، بیست حسنه و صله رحم، بیست و چهار حسنه دارد.(کافی، ج ۴، ص ۱۰، ح ۳)

خداوند صدقه را از علل و عوامل برکت در مال و زندگی بر شمرده است(بقره، آیه ۲۷۶) و در آیات دیگری از جمله ۲۷۱ و ۲۸۱ سوره بقره و آیه ۱۸ سوره حدید و ۱۲ سوره مجادله، خداوند به بازگشت آثار مثبت و خیر و برکت صدقه به صدقه دهنده اشاره می کند و مردم را با توجه دادن به این آثار، جهت صدقه دادن تشویق و ترغیب می نماید.

امام صادق علیه السلام درباره برکت صدقه و افزایش مضاعف اموال در دنیا به دادن صدقه می فرماید: ثَلاثَهٌ اُقسِمُ بِاللّه ِ أَنَّهَا الحَقُّ ما نَقَصَ مالٌ مِن صَدَقَهٍ وَلازَکاهٍ وَلاظُلِمَ أَحَدٌ بِظَلامَهٍ فَقَدَرَ أَن یُکافِئَ بِها فَکَظَمَها إِلاّ أَبدَ لَهُ اللّه ُ مَکانَها عِزّا وَلا فَتَحَ عَبدٌ عَلی نَفسِهِ بابَ مَسأَلَهٍ إِلاّ فُتِحَ عَلَیهِ بابُ فَقرٍ؛ به خدا قسم سه چیز حق است: هیچ ثروتی بر اثر پرداخت صدقه و زکات کم نشد، در حق هیچ کس ستمی نشد که بتواند تلافی کند، اما خویشتنداری نمود مگر این که خداوند بجای آن به او عزت بخشید و هیچ بنده ای درِ خواهشی را به روی خود نگشود مگر این که دری از فقر به رویش باز شد.( بحارالأنوار، ج۷۸، ص۲۰۹، ح۷۹)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله هم چنین می فرماید : دَخَلْتُ الْجَنَّهَ فَرَأَیْتُ عَلی بابِها: اَلصَّدَقَهُ بِعَشَرَهٍ وَالْقَرْضُ بِثَمانیَهَ عَشَرَ فَقُلْتُ یا جَبْرَئیلُ کَیْفَ صارَتِ الصَّدَقَهُ بِعَشَرَهٍ وَالْقَرْضُ بِثَمانیَهَ عَشَرَ؟ قالَ: لأَنَّ الصَّدَقَهَ تَقَعُ عَلی یَدِ الْغَنیِّ وَالْفَقیرِ وَالْقَرْضُ لایَقَعُ إِلاّ فی یَدِ مَنْ یَحْتاجُ إِلَیْهِ؛ وارد بهشت شدم، دیدم بر در آن نوشته است (ثواب) صدقه ده برابر است و قرض هجده برابر. گفتم: ای جبرئیل چرا صدقه ده برابر و قرض هجده برابر است؟ گفت: زیرا صدقه به دست نیازمند و بی نیاز می رسد اما قرض جز به دست کسی که به آن نیاز دارد، نمی رسد.( کنزالعمال، ج ۶، ص ۲۱۰، ح ۱۵۳۷۳)

صدقه دادن، هم چنین درپی دارنده تکفیر و محو برخی از گناهان است(بقره، آیه ۲۷۱) و محو و تکفیر گناهان خود زمینه ساز دفع و رفع بلا و جذب منفعت و جلب نعمت خواهد بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: اَلصَّدَقَهُ تَدفَعُ البَلاءَ وَ هِیَ اَنجَحُ دَواءٍ وَ تَدفَعُ القَضاءَ وَ قَد اُبرِمَ اِبراما وَ لا یَذهَبُ بِالدواءِ اِلاَّ الدُّعاءُ وَ الصَّدَقَهُ؛ صدقه بلا را برطرف می کند و مؤثرترینِ داروست. همچنین، قضای حتمی را برمی گرداند و درد و بیماری ها را چیزی جز دعا و صدقه از بین نمی برد.(بحارالأنوار، ج ۹۳، ص ۱۳۷، ح ۷۱)

امیرمومنان امام علی علیه السلام نیز فرموده است : کَفِّروا ذُنوبَکُم وَتَحَبَّبوا اِلی رَبِّکُم بِالصَّدَقَهِ وَ صِلَهِ الرَّحِمِ؛ با صدقه و صله رحم، گناهان خود را پاک کنید و خود را محبوب پروردگارتان گردانید.(غررالحکم، ح ۷۲۵۸)

صدقه ای که به جا باشد مانند بخشش وامدار تهیدست (بقره، آیات ۲۷۸ و ۲۸۰)، بخشش خون بها از سوی خانواده مقتول(نساء، آیه ۹۲)، عفو از قصاص و چشم پوشی از قصاص بدون دریافت بهایی در برابر آن(مائده، آیه ۴۵) بهترین کاری است که انسان می تواند انجام دهد. این صدقات بدبختی آدمی را به خوشبختی تبدیل کرده و از پیشامدهای بد جلوگیری کرده و عمر آدمی را افزایش می دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله هم چنین به این کارکرد و اثر صدقه اشاره می کند و می فرماید: اَلصَّدَقَهُ عَلی وَجهِها وَاصطِناعُ المَعروفِ وَ بِرُّ الوالِدَینِ وَصِلَهُ الرَّحِمِ تُحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَهً وَتَزیدُ فِی العُمرِ وَ تَقی مَصارِعَ السُّوءِ؛ صدقه بجا، نیکوکاری، نیکی به پدر و مادر و صله رحم، بدبختی را به خوش بختی تبدیل و عمر را زیاد و از پیشامدهای بد جلوگیری می کند.(نهج الفصاحه، ح ۱۸۶۹)

امام باقر علیه السلام در باره این کارکرد و تاثیر صدقه در زندگی دنیوی انسان می فرماید: اَلبِرُّ وَ الصَّدَقَهُ یَنفیانِ الفَقرَ وَ یَزیدانِ فِی العُمرِ وَ یَدفَعانِ عَن صاحِبِهِما سَبعینَ میتَهَ سوءٍ ؛ کار خیر و صدقه، فقر را می بَرند، بر عمر می افزایند و هفتاد مرگ بد را از صاحب خود دور می کنند.( ثواب الاعمال، ص ۱۴۱)

بنابراین برای جلب منفعت، دفع بلا و برگردان آن از خود و یا رفع و برطرف کردن گرفتاری ها و مصیبت هایی که دچار آن می شویم، بهتر است که صدقه دهیم. امام صادق علیه السلام در همین باره می فرماید: مَنْ تَصَدَّقَ فی یَوْمٍ اَو لَیْلَهٍ اِنْ کَانَ یَوْمٌ فَیَوْمٌ وَ اِنْ کانَ لَیْلَهٌ فَلَیْلٌ دَفَعَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ الْهَمَّ وَ السَّبُعَ وَ میتَهَ السُّوءِ؛ هر کس در روز و یا شب صدقه بدهد ـ اگر روز است روز و اگر شب است، شب ـ خداوند از او غم و اندوه، درنده و مرگ بد را دور می کند.(ثواب الأعمال، ص ۱۴۰)

کسانی که در اندیشه طهارت روح و نفس خویش هستند و می خواهند مسیر معرفت و کمال را بپیمایند و در وادی عرفان سالک و رونده شوند، می بایست به صدقه به عنوان یکی از ابزارهای کارآمد در تحقق تزکیه و طهارت نفس توجه داشته باشند و از این ابزار به خوبی بهره مند گردند. خداوند در آیه ۱۲ سوره مجادله صدقه را از موجبات تطهیر نفس و پالایش روح از آلودگی معرفی می کند و از مردم می خواهد برای طهارت و پالایش نفس از هر گونه زشتی ها و آلودگی از صدقه به عنوان پالایشگر استفاده کنند.

انسان با پالایش روح و روان خود از هر گونه آلودگی است که به مقام صالحین می رسد. از این روست که صدقه به عنوان راه ورود به دنیا و مقامات صالحان مطرح می شود. (توبه، ایه ۷۵؛ منافقون، آیه ۱۰)

پیامبر صلی لله علیه و آله در باره تاثیر شگرف صدقه در رهایی از وسوسه های شیطانی و ورود به دنیای صالحان و پاکان می فرماید : اَلا اُخْبِرُکُمْ بِشَیْ ءٍ اِنْ اَنـْتُمْ فَعَلْتُموهُ تَباعَدَ الشَّیْطانُ مِنْـکُمْ کَما تَباعَدَ الْمَشْرِقُ مِنَ الْمَغْرِبِ؟ قالوا: بَلی، قالَ: اَلصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَهُ تَـکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللّه ِ وَ الْمُوازَرَهُ عَلَی الْعَمَلِ الصّالِحِ یَقْطَعانِ دابِرَهُ وَ الاِْسْتِغْفارُ یَقْطَعُ وَ تینَهُ ؛ آیا شما را از چیزی خبر ندهم که اگر به آن عمل کنید، شیطان از شما دور شود، چندان که مشرق از مغرب دور است؟ عرض کردند: چرا. فرمودند: روزه روی شیطان را سیاه می کند، صدقه پشت او را می شکند، دوست داشتن برای خدا و همیاری در کار نیک، ریشه او را می کند و استغفار شاهرگش را می زند.( میراث حدیث شیعه ، ج ۲، ص ۲۰، ح ۱۸)

بی گمان ورود به دنیای پاکان و صالحان گام نهادن در وادی محبوبیت است. خداوند صدقه دادن را عامل مهم در کسب محبوبیت بنده در پیشگاه خود می داند و می فرماید که صدقه، موجب بهره مندی از محبّت خداوندی است؛ چنان که رباخواری و کفر پیشگی و گناهورزی عامل خشم و غضب می شود و انسان را از محبوبیت باز می دارد.(بقره، آیه ۲۷۶) پیامبر صلی الله علیه و آله در باره این کارکرد و تاثیر صدقه می فرماید: إنَّ الصَّدَقَه لتُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ؛ صدقه، خشم پروردگار را فرو می نشاند.(کنزالعمال، ح۱۶۱۱۴۳)

برخی از اعمالی که ما انجام می دهیم نادانسته صدقه حساب می شود. به عنوان نمونه پذیرایی از مهمان از روز سوم جزو صدقات محسوب شده و آثار صدقه بر آن جاری می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید : اَلضّیافَهُ اَوَّلُ یَومٍ وَ الثانی وَ الثالثُ وَ ما بَعدَ ذلِکَ ؛فَاِنَّها صَدَقَهٌ تُصَدّق بِها عَلَیهِ؛ میهمانی یک روز و دو روز و سه روز است، بعد از آن هر چه به او دهی صدقه محسوب می شود.(کافی، ج ۶، ص ۲۸۳، ح ۲)

البته باید توجه داشت که برخی از اعمال با همه اهمیت آن ، نمی تواند جایگزینی برای برخی دیگر از اعمال انسانی باشد. شکی نیست که خوش خلقی مثلا از مهم ترین کارهای انسانی است؛ چرا که خوش خویی نشان ایمان و اسلام است و اصولا اسلام برای مکارم اخلاقی نازل شده است و پیامبر(ص) مامور است تا مردم را به مکارم اخلاقی سوق دهد. پس روزه و نماز و صدقه امور مهمی هستند ولی مثلا در حد و اندازه اصلاح ذات بین نیست. از این روست که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: اَلا اُخبِرُکُم بِاَفضَلَ مِن دَرَجَهِ الصّیامِ وَ الصَّلاهِ وَ الصَّدَقَهِ؟ صَلاحُ ذاتِ البَینِ، فَاِنَّ فَسادَ ذاتِ البَینِ هِیَ الحالِقَهُ؛ آیا به چیزی با فضیلت تر از نماز و روزه و صدقه (زکات) آگاهتان نکنم؟ و آن اصلاح میان مردم است، زیرا تیره شدن رابطه بین مردم ریشه کن کننده دین است.( نهج الفصاحه، ح ۴۵۸)

از نظر امام صادق علیه السلام اصولا صدقه واقعی و حقیقی را می بایست در همین امر اصلاح میان مردم جست و جو کرد؛ چرا که انسجام اجتماعی و اتحاد و وحدت در میان افراد جامعه خود مهم ترین عامل در سعادت و خوشخبتی افراد آن جامعه است. از ا ین روست که امام صادق(ع) می فرماید: صَدَقَهٌ یُحِبُّهَا اللّه ُ: إِصلاحٌ بَینَ النّاسِ إِذا تَفاسَدوا، وَتَقارُبٌ بَینَهُم إِذا تَباعَدوا؛

صدقه ای که خداوند آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح میان مردم هرگاه رابطه شان تیره شد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر هرگاه از هم دور شدند.( کافی، ج۲، ص۲۰۹، ح۱)

هم چنین پیامبر صلی الله علیه و آله در جایی دیگر با اشاره به اهمیت و ارزش و جایگاه دختر در زندگی انسان می فرماید : اَلبَناتُ هُنَّ المُشفِقاتُ المُجَهِّزاتُ المُبارَکاتُ، مَن کانَت لَهُ ابنَهٌ واحِدَهٌ جَعَلَهَا اللّه ُ لَهُ سِترا مِنَ النّارِ، و مَن کانَت عِندَهُ ابنَتانِ اُدخِلَ الجَنَّهَ بِهِما، وَ مَن کانَت عِندَهُ ثَلاثُ بَناتٍ أو مِثلُهُنَّ مِنَ الخَواتِ وُضِعَ عَنهُ الجِهادُ وَ الصَّدَقَهُ ؛ دختران ، دلسوز ، مددکار و بابرکت اند . هر کس یک دختر داشته باشد ، خداوند ، او را پوششی از دوزخ قرار می دهد و هر کس دو دختر داشته باشد ، به خاطر آن وارد بهشت می شود و هر کس سه دختر یا مانند آن خواهر داشته باشد ، جهاد و صدقه از او برداشته می شود .(کنز العمّال ، ح ۴۵۳۹۹)

بنابراین می بایست با توجه به این کارکردهای صدقه همواره در همه حال در اندیشه صدقه دادن باشیم و آن را مهم ترین ابزار مادی در دنیا برای دست یابی به امور خوب و خیر بسیار بدانیم. البته به شرط این که اخلاص را در آن مراعات کرده(حدید، ایه ۱۸؛ بقره، آیه ۲۶۴) و به دور از هر گونه منت و اذیت و آزار(همان) و رعایت آداب و حفظ آبرو و حیثیت افراد صدقه گیرنده(بقره، آیه ۲۶۳) از بهترین و مرغوب ترین کالاها و اموال صدقه دهیم؛ یعنی از چیزی صدقه دهیم که خودمان همان را محبوب دانسته و بدان رغبت داشته باشیم؛(حدید، آیه ۱۸) چرا که یکی از مصادیق حسن که در آیه آمده است، مرغوبیت کالای است که صدقه داده می شود.

به هر حال، صدقه در زندگی انسان خیلی کارکرد و تاثیر دارد و هر کسی که گرفتار مصیبتی است یا ترس از مصیبی دارد که بدان گرفتار شود، صدقه دهد و چنان که در فقر و تنگدستی هستید از آن به عنوان عامل افزایش مال و ثروت سود برید و اگر در اندیشه سعادت دنیوی و اخروی و طهارت روح و روان خویش و حرکت در سیر و سلوک عرفانی هستید، صدقه را عامل پالایش روح و روان بدانید و بدان تمسک جویید.

خلیل منصوری